طبیعت پدیده‌ای بی‌شعوری است... محمل جان سنگین شعورمند ما، که گذشته از تاریخ فوق شگفت خود، تاریخ شگفت‌انگیزتر ما را بر پیکر خود ثبت کرده است... ما بدون درک وابستگی مطلق خود بدان، دم از استقلال می‌زنیم، بدون اینکه تضاد بین خودسری مطلق طبیعت و شعور مهارکننده انسان را در ابدیت ضروری آن درک کنیم و از این سو جایگاه واقعی خود را دریابیم...

تاریخ البته به نوعی منعکس کننده نیروی فزاینده درک و روند رشد بی‌وقفه شعور انسانی است... به نوعی رابطه بغرنج متقابل انسان و طبیعت را منعکس می‌کند... چگونگی تغییرات روانی، فردی، اجتماعی انسان و چگونگی تغییرات متکامل اشیاء را منعکس می‌کند...